Dit artikel is een integraal deel uit het boek ‘Dynamische loopbanen. Een kwestie van vooruitkijken’ van Annelies E.M. van Vianen, hoogleraar Organisatiepsychologie.
Van een lineaire naar een dynamische benadering
Onderzoekers proberen doorgaans op een lineaire manier voorspellingen af te leiden uit hun theorieën over keuzeprocessen en gedragingen van mensen. In het verleden gingen beroepskeuzeadviseurs ook op die manier te werk. Zij voorspelden welke persoonlijkheidseigenschappen zouden samenhangen met welke beroepskeuzes. Inmiddels hebben zij zich echter gerealiseerd dat aan de hand van psychologische tests en adviezen niet helemaal is te voorspellen of iemand een succesvolle loopbaan tegemoet kan zien. Daarvoor zitten de motieven van mensen en hun keuzeprocessen te complex in elkaar.
Natuurlijk moet een loopbaancoach rekening houden met menselijke kenmerken waarvan bekend is dat ze relatief stabiel zijn, zoals iemands intelligentie, basale persoonlijkheid en waarden. Iemand met interesse in natuurkunde maar een gemiddelde intelligentie kan dit vak maar beter niet gaan studeren, en een introvert persoon doet er verstandig aan sociaal-intensieve banen te mijden. Vooral als iemand wensen en toekomstplannen heeft die op grond van zijn basale en stabiele persoonskenmerken niet realistisch zijn, zoals soms bij jongeren voorkomt, kunnen tests bruikbaar zijn om die wensen en plannen bij te stellen. Het gebruik van tests heeft echter een aantal keerzijden. Allereerst is geen enkele test voor 100% betrouwbaar. Testuitslagen laten veelal een momentopname zien, ze geven alleen een beeld van iemand in een bepaalde fase van zijn leven. Toch zijn we al gauw geneigd zo’n testuitslag als objectief (en onveranderlijk) te beschouwen: ‘Zo ben ik dus.’
Een gefixeerde zelftheorie weerhoudt mensen ervan nieuwe dingen te (willen) leren en uitdagingen aan te gaan
Als we eenmaal een bepaalde testuitslag hebben gekregen, zullen we ons daardoor mogelijk snel laten beïnvloeden in onze latere keuzes en plannen, ook al gaat het maar om een momentopname. Behoorlijk veel mensen geloven dat onze eigenschappen zijn aangeboren en in de loop van ons leven niet zijn te veranderen. Carol Dweck toonde in een onderzoek aan dat een dergelijke ‘gefixeerde’ zelftheorie mensen ervan weerhoudt nieuwe dingen te (willen) leren en uitdagingen aan te gaan, gedrag dat nu juist zo essentieel is voor het omgaan met veranderingen.
Mensen kunnen zich in hun loopbaankeuzes laten beperken door eerdere testuitslagen. Om die reden doen loopbaancoaches er beter aan tests slechts spaarzaam in te zetten en de waarde ervan te nuanceren; ze kunnen hooguit dienen als hulp bij een nu te maken keuze en hebben in veel gevallen slechts een beperkte geldigheidsduur. Loopbaancoaches kunnen beter kiezen voor counseling- en coachingmethoden, waarbij ze samen met de cliënt toewerken naar het ontwerpen van een meer holistisch beeld van iemands wensen, kenmerken, mogelijkheden en context. Dit kunnen ze bijvoorbeeld doen door het analyseren van aannamen en ingeslepen denkpatronen van de cliënt, door het formuleren van hypotheses (‘A past op dit moment beter bij mij dan B’) en door deze hypotheses aan de werkelijkheid te toetsen. Door dit laatste kan iemand zelf ervaren over welke aspecten in zijn leven hij direct controle heeft en welke aspecten minder gemakkelijk beïnvloedbaar zijn. Daarbij doet de vraag zich voor in hoeverre minder passende omstandigheden acceptabel zijn, omdat ze nu eenmaal bij het leven lijken te horen. Een dergelijke aanpak kost uiteraard tijd en is mogelijk vooral effectief als mensen al een zeker arbeidsverleden hebben.
