We kunnen niet meer om platformwerk heen. Deze vorm van werk maakt een snelle opmars, maar roept ook veel vragen op. De gevolgen van platformwerk voor werkenden, organisaties en de maatschappij zijn groot. Volgens hoogleraar Ferry Koster is het beeld van platformwerk nog te eenzijdig en ligt de nadruk vooral op de negatieve effecten. “Deze vorm van werken brengt niet alleen risico’s met zich mee, het biedt zeker ook kansen.”
“Het beeld bestaat dat het werk vaak onzeker en onvoorspelbaar is, met een lage sociale verbondenheid. Werkenden kunnen zich minder makkelijk als groep organiseren bij platformwerk, omdat ze hun ‘collega’-platformwerkers als concurrent zien of niet persoonlijk kennen. Ook de loopbaanmogelijkheden laten nog wel eens te wensen over. Dit vergroot de risico’s op slechte gezondheid en werkstress”, vertelt Ferry Koster, hoogleraar Technologische en Sociale Innovatie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Deze ontwikkelingen worden door beleidsmakers en belangenorganisaties met argusogen bekeken. Zij hebben vooral zorgen over de gevolgen voor platformwerkers met betrekking tot veiligheid, kwaliteit van werk, autonomie, baan-, werk- en inkomenszekerheid en de onduidelijke arbeidsrechtelijke positie van platformwerkers. “We kennen allemaal de berichten in de media over de rechtszaken die de vakbonden hebben aanspannen tegen platforms als Uber en Deliveroo”, aldus Koster.
Potentiële positieve aspecten
Daartegenover staat een grote groep betrokkenen die wijst op de potentiële positieve aspecten van platformwerk, zoals meer autonomie met betrekking tot werktijden, de mogelijkheid het werk te combineren met zorgtaken en de kansen die platformwerk biedt aan personen die als werknemer moeilijk aan betaald werk kunnen komen. Die kant wordt volgens Koster vaak nog onderbelicht. “Er bestaat een te eenzijdig beeld van platformwerk. Ik zou mijzelf zeker geen platformwerk-discipel willen noemen, maar ik vind wel dat het tijd is voor een diverser beeld. Platformisering kan de arbeidsmarkt bijvoorbeeld inclusiever maken en ondernemerschap aanmoedigen.”
De discussie over de vermeende voor- en nadelen van platformisering voor werkenden volgt in grotere lijnen de bredere maatschappelijke discussie over de steeds verdergaande flexibilisering van de arbeidsmarkt, waarbij het belang van het standaard werknemerscontract afneemt en steeds meer werkenden te maken krijgen met tijdelijke contracten, uitzend- en oproepcontracten en zzp-constructies. Ofwel: schijnzelfstandigheid.
Platformisering kan de arbeidsmarkt inclusiever maken en ondernemerschap aanmoedigen
Meer flexibiliteit
De opkomst van platformwerk is een volgende stap in een al langer geleden ingezette ontwikkeling die eind jaren 80 begon, waarbij technologische ontwikkelingen leiden tot een grotere behoefte bij werkgevers aan flexibiliteit in het productieproces. Technologie maakt het ook mogelijk om de organisatie van werk steeds verder te flexibiliseren, met platformwerk als meest extreme vorm hiervan. Koster: “Technologische ontwikkelingen creëren dus niet alleen de behoefte aan meer flexibiliteit maar maken het ook mogelijk de factor arbeid flexibeler in te zetten.”
Maar er is meer. Platformen leunen op een relatief nieuw economisch model, namelijk dat van de tweezijdige markten. Arbeidsplatformen bedienen zowel de aanbieders van diensten (werkenden) als de afnemers (consumenten en organisaties). Hoe groter het aantal gebruikers van diensten op het platform, hoe groter de meerwaarde voor de aanbieders - en omgekeerd. Een ander belangrijk aspect is de informatie die platformen over beide kanten van de arbeidsmarkt verzamelen. Deze data bieden mogelijkheden tot waarde-creatie voor alle betrokkenen.
Platformwerkers zijn niet meer afhankelijk van een enkele werkgever of opdrachtgever en komen tegen geringe transactiekosten in contact met een groot aantal opdrachtgevers. Dit betekent meer marktmacht voor werkenden en minder voor bedrijven. Experts wijzen er echter op dat dit model vooral ook veel marktmacht voor het platform genereert. Het platform beschikt namelijk over informatie over beide zijden van de markt en kan dit in het eigen voordeel gebruiken. “De vraag is hoe vrij je bent als het algoritme bepaalt. Er moet een instantie komen die zicht heeft op hoe de algoritmes in elkaar zitten en hier toezicht op houdt. Het is verstandig als Europa hier het voortouw in neemt”, benadrukt Koster.
De ontwikkelingen op het gebied van platformwerk gaan razendsnel. Waren er in de Europese Unie in 2020 ongeveer 28 miljoen platformwerkers, in 2025 zullen dat er naar verwachting zo’n 43 miljoen zijn. Zeker in de grote steden zijn platformwerkers al een vertrouwd onderdeel van het straatbeeld geworden. Je struikelt er over de maaltijd- en flitsbezorgers op de fiets in felgekleurde uniformen en rugzakken voorzien van het logo van het platform waar ze voor werken.
Naast deze herkenbare vormen van platformwerk wordt ook op andere gebieden steeds meer werk bemiddeld door online platformen. Nederland telt volgens de SER inmiddels zo’n 125 werkplatforms voor online en offline klussen. Denk bijvoorbeeld aan platforms voor personenvervoer, schoonmaakwerk en oppas- en bijlesklussen. Bij online werk, ook wel ‘crowd work’ genoemd, gaat het zowel om microtaken, die relatief weinig opleiding en ervaring vereisen, zoals het classificeren van digitale afbeeldingen of het invullen van vragenlijsten, als om meer complex werk. In die laatste categorie vallen bijvoorbeeld programmeren, grafisch ontwerp, tekstschrijven en vertalen.
Geen eenduidige definitie
Dat de gevolgen van verschillende soorten platformwerk in Nederland groot zijn voor zowel werkenden, organisaties als de maatschappij staat als een paal boven water. Volgens Koster is het belangrijk dat er een afgewogen beeld wordt geschetst. Daarbij zijn een aantal subthema’s te onderscheiden. Ten eerste: Wie zijn de platformwerkers, wat voor werk doen ze, waar werken ze, hoe zijn hun arbeidsomstandigheden en hoe ervaren zij hun werk?
Kwaliteit van werk dat traditioneel als kluswerk wordt gedaan kan zelfs verbeteren door de tussenkomst van platformen
Ten tweede: wat is de definitie van platformwerk? Er is een gebrek aan consensus over wat platformwerk nu eigenlijk is. Dit maakt het niet alleen lastig om de uitkomsten van verschillende studies te vergelijken en te duiden, maar maakt het ook moeilijk om te bepalen of platformwerk tot een verbetering of verslechtering van de arbeidspositie leidt in vergelijking met andere werkconstructies. “Sommige vermeende negatieve aspecten van platformwerk, die in het publieke debat veel aandacht krijgen, zijn niet zozeer het gevolg van platformisering maar zijn te herleiden naar langer bestaande arbeidsmarktproblemen. Sterker nog: kwaliteit van werk dat traditioneel als kluswerk wordt gedaan kan zelfs verbeteren door de tussenkomst van platformen, met name bij aspecten als werkzekerheid en veiligheid, omdat het zichtbaarder wordt.”
Platformwerk lastig te meten
Niet alleen het gebrek aan een éénduidige definitie maakt het lastig om een volledig beeld van de gevolgen van platformwerk te geven. Platformwerk blijkt ook lastig te meten. De omvang van platformwerk in Nederland is overigens nog gering: slechts 0,7 procent van de bevolking van 15 tot 75 jaar gaf in de eerste helft van 2022 aan de afgelopen maand via een platformwerk te hebben gewerkt. Het betreft veelal mensen jonger dan 30 jaar. Van de platformwerkers geeft 70 procent aan dat hun inkomen uit platformwerk minder dan de helft van hun totale inkomen bedraagt.
Of en in hoeverre wijkt platformwerk af van andere arbeidscontracten? Uit onderzoek blijkt dat platformwerkers te maken hebben met minder autonomie, een hogere werkbelasting, meer monotoon werk, hogere emotionele belasting en minder emotionele steun. Deze negatieve werkomstandigheden werken door op het welzijn van platformwerkers. Voor veel platformwerkers is het werk via het platform nog een nevenactiviteit naast hun reguliere werk of is het een beperkt onderdeel van hun werk. Vraag is of de mate van platformafhankelijkheid van invloed is op de ervaren arbeidsomstandigheden.
Het is zaak dat alle betrokken partijen de koppen bij elkaar steken om platformwerk nu en in de toekomst in goede banen te leiden
Organisaties gaan verschillend om met de aansturing van platformwerkers. Koster: “Sommige organisaties willen maximale controle, andere organisaties laten de teugels juist meer vieren. Er zijn ook organisaties die samenwerking tussen werkenden bevorderden door op vertrouwen gebaseerde gemeenschappen te vormen.” Platformwerkers gaan op hun beurt ook op verschillende manieren om met de regels voor de toegang tot werk die platformen hanteren. “Terwijl maaltijdbezorgers vooral proberen om beschermende omstandigheden te scheppen door te zorgen voor voldoende bestellingen of voldoende werkuren, proberen online freelancers vooral de beperkingen die de platformen stellen aan het werven van opdrachten te verminderen”, licht Koster toe.
Gevolgen voor organisaties en maatschappij
De gevolgen van platformisering beperken zich niet noodzakelijkerwijs tot de platformen en de platformwerkers. Sommige aspecten van platformisering, bijvoorbeeld de versnippering van het werk en de focus op kostenminimalisatie, vinden ook hun weg naar andere organisaties in de economie. Koster onderzoekt of de opkomst van digitale platformen van invloed is op de inrichting van organisaties. “De resultaten laten zien dat platformisering van de economie niet samengaat met ‘low-road’-strategieën, waarbij de focus primair ligt op kostenbesparingen. In tegendeel: meer platformisering gaat juist samen met ‘high-road’-strategieën. Bij deze strategieën krijgt de relatie tussen werkgever en werknemer vorm via een duurzame verbintenis en grotere aandacht voor de belangen van de werkenden. Dat wil zeggen dat er meer nadruk komt te liggen op kennisintensiteit en investeringen in personeel.”
Volgens Koster kunnen we concluderen dat platformen niet per definitie goed of slecht zijn. “Niet alle platformen zijn gelijk en datzelfde geldt voor platformwerkers. Bovendien zijn er veel overeenkomsten tussen platformwerkers en andere werkenden. Tenslotte zijn inzichten vanuit diverse disciplines en op basis van verschillende methoden vanuit verschillende landen nodig om een afgewogen beeld te krijgen.” Hij verwacht dat een groot deel van de platformen die we nu kennen over tien jaar niet meer zullen bestaan. “Platformen komen op en gaan en ontwikkelen zich in een razend tempo. Maar het is wel zaak dat alle betrokken partijen nu de koppen bij elkaar steken om platformwerk nu en in de toekomst in goede banen te leiden.”
Symposium Platformwerk in goede banen
Daarom werd op 16 februari tijdens het symposium ‘Platformwerk in goede banen’ de meest recente ontwikkelingen, inzichten, risico’s en kansen van platformwerk besproken. Het symposium is een initiatief van NSvP en het Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken (TvA). We verbonden de meest recente inzichten van wetenschappers en beleidsmakers, HR-professionals, platformbeheerders, werkgevers- en werknemersorganisaties. Bekijk hier de opbrengsten van deze middag.
Over Ferry Koster:
Ferry Koster is hoogleraar aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en is gespecialiseerd in de interactie tussen technologische en sociale innovatie. Hij is samen met Wendy Smits (CBS/Universiteit Maastricht) gasthoofdredacteur van het themanummer over Platformwerk van het Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken, dat in december 2022 is verschenen. Hij is keynote spreker en verzorgt de plenaire introductie van het symposium ‘Platformwerk in goede banen’ op 16 februari 2023 in Utrecht.
