Er is veel te doen over de arbeidsomstandigheden van platformwerkers, en de rol die de platforms en algoritmes achter de platforms hierin spelen. In dit artikel zetten Valeria Pulignano en Milena Franke (Katholieke Universiteit Leuven) uiteen welke invloed algoritmes hebben op het werk van platformwerkers en waarom de ongelijke toegang tot informatie een risico vormt voor de werkenden.
Prof. Valeria Pulignano en Milena Franke zijn betrokken bij het onderzoeksprogramma RespectMe, van het Centre of Sociological Research, KU Leuven. Het onderzoeksproject richt zich op de mechanismes achter onbetaald werk bij zowel platformen voor online freelancers (bijv. online IT-werk, vertaalwerk) als bij platformen waar locatie-gebonden werk wordt verricht (maaltijdbezorging, zorgwerk).
Platformen matchen online op een efficiënte manier klanten en werkers voor korte klussen of arbeidsintensieve diensten. Door het gebruik van digitale technologieën wordt de interactie tussen klanten en werkers in zekere mate gestandaardiseerd: toegang tot klussen wordt bepaald door ratings en aantal verrichte klussen. Maar digitale bemiddeling brengt ook risico’s voor de werkers met zich mee.
Asymmetrische machtsverhouding
Deze risico’s zijn met name te wijten aan een ongelijke toegang tot informatie. Platformen verzamelen en verwerken een grote hoeveelheid data over beide zijden van de markt, maar delen deze informatie niet of slechts in beperkte mate met de platformwerkers. Hierdoor ontstaat een asymmetrische machtsverhouding die platformen vooral in hun eigen voordeel benutten. Zo kan informatie gebruikt worden om platformwerkers aan te sturen, bijvoorbeeld via algoritmes die geautomatiseerde beslissingen nemen over de toegang tot werk. Ook kunnen platformen fluctuaties in de markt doorschuiven naar werkers die vaak alleen betaald worden als ze een taak ontvangen en voltooien. Als er tijdelijk geen opdrachten zijn, ontstaat er een wachttijd. Als er geen informatie beschikbaar is wanneer een volgende taak verwacht kan worden, kan de wachttijd oplopen ten koste van het inkomen en uurtarief van de platformwerker. Informatie-asymmetrie laat dus toe om een deel van de uren gespendeerd op platformen uit te sluiten van betaling, waardoor een kwetsbare groep platformwerkers ontstaat die weinig zeggenschap over hun werkomstandigheden heeft.
Onbetaald werk in digitale platformen
Onbetaald werk verwijst naar tijd gespendeerd op platformen die niet vergoed wordt (bv. zoeken naar werk, onbetaalde overuren om een taak af te krijgen), maar ook naar bijkomende kosten zoals het afstaan van een deel van het loon als ‘commissie’ aan het platform. In het kader van het RespectMe project onderzoeken wij de drijfveren van onbetaald werk zowel bij platformen voor online freelancers (bv. online IT-werk, vertaalwerk) als bij platformen waar locatie-gebonden werk wordt verricht (bv. maaltijdbezorging, zorgwerk).
Een belangrijk probleem dat veel online freelancers ondervinden is dat zij niet volledig vrij zijn om hun prijzen te bepalen. Zij ervaren hevige prijsconcurrentie die op sommige platformen versterkt wordt door het gebruik van ratingsystemen, vaak bestaande uit klantenbeoordelingen en/of statistieken die bijvoorbeeld het aantal voltooide jobs op het platform meten. Goede ratings zijn vaak een voorwaarde om toegang te krijgen tot platformwerk, zo blijkt uit de ervaring van startende freelancers die soms wekenlang onbetaald zoeken naar werk of hun prijzen verlagen om aan klussen te komen. Ratings kunnen echter vaak niet van het ene naar het andere platform of naar de bredere arbeidsmarkt overgedragen worden. Daarnaast staan platformen het vaak niet toe om de samenwerking met klanten buiten het platform voort te zetten. Als freelancers naar een ander platform willen overstappen, moeten ze dus helemaal opnieuw beginnen met het verzamelen van ratings en het opbouwen van een klantenbestand. Freelancers zijn dus niet vrij om te bewegen zoals ze willen, tenzij ze de financiële gevolgen van hun keuze dragen.
Voor platformwerkers in de maaltijdbezorging is een belangrijk probleem dat ze onvoldoende toegang krijgen tot werk wanneer ze inloggen op het platform. Omdat platformen geen opdrachten garanderen en de maaltijdbezorgers niet weten wanneer ze een bestelling zullen ontvangen ontstaan wachttijden tussen de opdrachten. Vaak worden de bezorgers enkel vergoed voor geleverde bestellingen, waarbij het platform een tarief per bestelling vastlegt. De werkers zijn dus actief en beschikbaar, maar hun wachttijden worden niet betaald. Indien het platform een uurloon biedt vermindert het risico van onbetaalde wachttijden, maar ook dan ondervinden de maaltijdbezorgers dat hun inkomsten beperkt zijn omdat het platform onvoldoende werkuren garandeert. In beide gevallen blijkt uit ons empirisch onderzoek dat onbetaald werk tot stand komt omdat de werkers onvoldoende informatie hebben over hoeveel en wanneer ze zullen werken.
Waarborgen voor meer autonomie en zeggenschap
Pulignano en Franke zien de noodzaak van initiatieven die de rechtspositie versterken en aanpassing van Europese en nationale wetgeving, maar kijken ook breder naar de mogelijkheden om freelance werkenden beter te beschermen.
Bijsturing door EU en nationale overheden
Onbetaald werk in de platformeconomie is een belangrijke problematiek die maatschappelijke en politieke aandacht nodig heeft, en bijsturing vanuit de EU en nationale overheden. Hierbij is het cruciaal om platformwerkers meer zeggenschap te geven over hun werk. Het voorstel van de Europese Commissie in december 2021 voor een richtlijn ter verbetering van de arbeidsomstandigheden van platformwerkers richt zich op drie belangrijke aandachtspunten: (1) de rechtspositie van de platformwerker; (2) eerlijkheid, gegevenstransparantie en verantwoordingsplicht bij algoritmisch beheer; (3) en de handhaving van de bestaande regelgeving voor platformwerkers. Het voorstel is inmiddels in februari 2023 in het Europees Parlement goedgekeurd, maar moet nog goedgekeurd worden in de Europese Raad.
Zeggenschap en autonomie van platformwerkers
Dit zijn belangrijke stappen die de situatie van platformwerkers kunnen verbeteren. Zo kan voor maaltijdbezorgers de herclassificatie als werknemer het probleem van onbetaald werk beperken, bijvoorbeeld doordat de werker recht heeft op een minimumloon, bescherming van de arbeidstijd en betaald verlof. Maar dit geeft geen oplossing voor online freelancers die onafhankelijk willen zijn van het platform. Daarom is het van belang om de debatten over de rechtspositie aan te vullen met debatten over de autonomie en zeggenschap van platformwerkers over hun eigen loon en arbeidsomstandigheden. Dat kan bereikt worden met meer collectieve afspraken over arbeidsomstandigheden en verzekeringen. Tenslotte kan ook de zeggenschap vergroot worden door overdraagbaarheid van gegevens en de loopbaanmobiliteit van online freelancers te waarborgen.
· Collectieve overeenkomsten
Ook collectieve onderhandelingsstructuren en overeenkomsten op sectoraal (en bedrijfstak) niveau kunnen voor betere bescherming van de arbeidsomstandigheden van platformwerkers zorgen. Daarbij kan er worden nagedacht over de toegang tot sociale zekerheid voor "flexibele werknemers" met onvoldoende gegarandeerde werkuren (bv. uitzendkrachten, nul-uren contracten) en over een transnationaal systeem van sociale zekerheid voor freelancers die werk van opdrachtgevers in verschillende landen ontvangen.
· Monopoliepositie voorkomen
Het is wenselijk dat maatregelen om de digitale markt te reguleren, de platformen niet beschouwen als één markt maar dat ze een onderscheid maken tussen de verschillende sectoren en de toepasselijke regels per sector handhaven. Daarnaast is het cruciaal om te voorkomen dat platformen monopolies creëren en hun machtspositie misbruiken waardoor de vrije toegang tot platformwerk bemoeilijkt wordt. Mededingingswetgeving op het niveau van de EU zoals de ‘Digital Markets Act’ is belangrijk om eerlijke competitie op de digitale markt te vrijwaren.
· Vergroten van transparantie
Tot slot moeten platformen ervoor zorgen dat alle werkgerelateerde beslissingen die door een algoritme worden ondersteund, eerlijk en redelijk zijn en de platformwerkers niet schaden. Platformwerkers moeten volledige toelichting ontvangen wanneer een platform een door een algoritme ondersteunde beslissing neemt.
Nederlandse initiatiefnota
Veel van de aanbevelingen van Franken en Pulignano zijn ook terug te zien in de initiatiefnota "De herovering van de platformeconomie" die de vaste Kamercommissie Sociale Zaken en Werkgelegenheid op 3 april bespreekt. In deze nota worden voorstellen gedaan voor: verduidelijking van de arbeidsrelatie; versterking van de onderhandelingspositie; inkomensbescherming van platformwerkers; inspraak bij wijzigingen van de werking van algoritmes die werk toewijzen; faciliteren dataportabiliteit, waardoor platformwerkers data mee kunnen nemen naar andere platforms; meer oog voor handhaving en naleving. Zie ook:
- Samenvatting kabinetsreactie op Nota platformwerk: positie platformwerkers verbeteren (via Salaris van Morgen)
- De initiatiefnota Platformwerk over De herovering van de platformeconomie (pdf)
- Fairwork België: Arbeidsomstandigheden in de platformeconomie (pdf)
- Over het onderzoeksprogramma RespectMe: Resolving Precariousness: Advancing the Theory and Measurement of Precariousness across the paid/unpaid work continuum
