De robot de baas? We hebben een keuze

Het zou goed zijn om de behoeften van individuele mensen als uitgangspunt te nemen bij het vormgeven van werk, organisaties en samenleving. Immers, economie en samenleving zijn er in eerste instantie om de mensheid te dienen. In De robot de baas (WRR) doen de auteurs een poging om de invloed van digitalisering en robotisering op de arbeidsmarkt in kaart te brengen en doen zij suggesties hoe mismatches tussen vraag en aanbod op de arbeidsmarkt te voorkomen zijn. Naast een keuze en het opstellen van een inclusieve robotagenda is ook actieve beïnvloeding nodig, waarin werkenden, en vooral jongeren, zelf een belangrijke rol te spelen hebben.

Er is een gestage stoom van publicaties op gang gekomen die in kaart brengt wat de digitalisering en robotisering betekent voor de toekomst van werk. Onlangs kwam daar de publicatie De robot de baas, De toekomst van werk in het tweede machinetijdperk van de WRR bij. De kracht van deze publicatie is volgens mij dat die duidelijk maakt dat wij zelf bepalen hoe we de wereld van werk willen inrichten. Volgens de WRR is de uitdaging om te komen tot een `inclusieve robotagenda`. Een agenda waarmee onderzoekers, overheden, werkgevers, werkenden en hun organisaties en andere betrokkenen voorbereid zijn op veranderingen, en waarmee ze invloed uitoefenen op de aard van die veranderingen. Het sluit voor mij goed aan bij het gedachtegoed van De Omkering: het is tijd voor een beweging die het werk aanpast aan de mens - in plaats van de mens aan het werk.

We hebben een keuze

In De robot de baas doen de auteurs een poging om de invloed van digitalisering en robotisering op de arbeidsmarkt in kaart te brengen en doen zij suggesties hoe kwalitatieve en kwantitatieve mismatches tussen vraag en aanbod op de arbeidsmarkt te voorkomen zijn. Om de aansluiting op de arbeidsmarkt te verbeteren en inkomensverschillen te beperken is verandering van het onderwijs- en inkomensbeleid, nodig. Er zullen functies verdwijnen in het middensegment maar ook de functies voor hoger opgeleiden zijn at risk. Tegelijkertijd komen er nieuwe functies bij en er blijven veel typisch menselijke activiteiten over die alleen mensen kunnen doen, of waarvan we willen dat mensen dat doen. Daar zit volgens de auteurs ook de oplossing als het gaat om de verdeling van werk èn als het gaat om de kwaliteit van het werk dat overblijft. De robotisering is niet iets is wat ons overkomt. De manier waarop technologie zich ontwikkelt en wordt toegepast, is geen gegeven; we hebben een keuze!

Technologie overkomt je niet

De auteurs breken een lans voor andere benadering van technologie. Een benadering waarbij mensen niet vervangen worden door computers – door Artificial Intelligence – maar waarbij het leren en innoveren van mensen beter en krachtiger wordt met behulp van computers – Intelligence Augmentation. Bij deze benadering wordt gezocht naar complementariteit tussen mens en computer, voor alle soorten werk. Juist de complementariteit tussen automatisering en arbeid kan leiden tot hogere productiviteit en inkomens en daarmee tot inclusieve welvaart.

Verkeerde vraag

“Veel mensen vragen zich af of de robots hun banen gaan overnemen. Dat is de verkeerde vraag, want dat veronderstelt dat we machteloos zijn om de gevolgen van technologie voor werkende mensen vorm te geven” (blz. 35). De beïnvloeding willen de auteurs bereiken via een inclusieve robotagenda, waarin we op verschillende manieren de robot de baas proberen te blijven:

• door co-creatie in de ontwikkelfase van robotica te benadrukken;
• door complementariteit centraal te stellen en menselijke vaardigheden te waarderen en te ontwikkelen in het onderwijs;door de baas te blijven over het werk en veel aandacht te besteden aan kwaliteit van de arbeid;
• door goed te volgen wat de gevolgen van robots en andere machines zijn voor de verdeling van inkomens en bezit, om dat waar nodig te kunnen corrigeren.

Kwaliteit van werk dat overblijft

Opmerkelijk is dat het rapport ook aandacht heeft voor de kwaliteit van het werk dat overblijft als een deel van de taken wordt geautomatiseerd. Dit is een vaak onderbelicht thema in de discussie over robotisering en automatisering. Met name autonomie, invloed en eigenaarschap worden als belangrijke aspecten van kwaliteit van de arbeid benoemd. “Met meer ‘eigenaarschap’ zijn werkenden sneller bereid nieuwe vaardigheden aan te leren, hebben ze minder kans op werkstress en burn-out, en daalt het ziekteverzuim. Het algemeen welzijn van werkenden die greep en invloed hebben op hun werk is, kortom, hoger dan van degenen waar dat niet voor geldt, en dat pakt ook positief uit voor de productiviteit” (blz 38). Kwaliteit van de arbeid houdt niet alleen rekening met autonomie maar kijkt ook breder naar de menselijke basale behoeften en de manier waarop die in werk vorm kunnen krijgen. Naast autonomie gaat het dan ook om (werk)zekerheid, verbinding en competentie.

Platformkapatilisme en de 'Mechanical Turk'

Ook de NSvP benadrukt in het visiedocument “De Omkering” dat nieuwe technologie en de zich snel ontwikkelende 'platformarbeidsmarkt' er niet vanzelfsprekend voor zorgen dat ieder mens (vol)waardig kan meedoen. Integendeel: op platforms werken mensen mogelijk nog anoniemer dan in de klassieke fabriek. Zo beschrijft Reich (2015) het fenomeen van de Mechanical Turk, dat zijn mensen die voor een grijpstuiver op lukrake tijden geestdodende minitaken doen die overblijven nadat de meeste arbeid is geautomatiseerd. Ook zijn in een podcast van Benjamin Walker de verhalen te horen van een 25-jarige 'embedded reporter' die zelf ontdekt hoe het is om te werken in deze nieuwe zogenaamde 'deeleconomie'. Hij beseft al snel dat het er eenzaam is. Want voordat je voor Uber mag rijden, moet je die ene kras op je bumper eerst voor eigen rekening laten repareren. En als hij voor Postmates werkt, wordt het hem verboden om mensen een hand te geven. 'Misschien is het geen probleem dat bedrijven ons niet als werknemers zien – misschien is het echte probleem dat zij ons niet als mensen zien', verzucht de reporter.

Omkering in denken

Het uitgangspunt van invloed uitoefenen zowel op de verdeling van werk, als op de kwaliteit van werk sluit goed aan bij de ambitie van de NSvP om een omkering in gang te zetten. De omkering naar werk dat zich voegt naar de mens en zijn/haar waarden en behoeften, in plaats van andersom. Het zou goed zijn om de behoeften van individuele mensen als uitgangspunt te nemen bij het vormgeven van werk, organisaties en samenleving. Immers, economie en samenleving zijn er in eerste instantie om de mensheid te dienen. De vier basisbehoeften zekerheid, verbinding, autonomie en competentie lijken al met al zeer bruikbare en zelfs noodzakelijke ontwerpcriteria waarmee de toekomst van werk is vorm te geven. Nu al is zichtbaar dat als we op de huidige voet doorgaan deze basale waarden en behoeften met voeten getreden worden. Naast een keuze en het opstellen van een inclusieve robotagenda is er dus ook actieve beïnvloeding nodig, waarin werkenden, en vooral jongeren, zelf een belangrijke rol te spelen hebben. Jongeren zijn immers de arbeidsmarkt van morgen.

Meer lezen:

Alle artikelen over dit onderwerp op www.innovatiefinwerk.nl
To work or not to work? Lessen van Diderot 
Wij en de robots (in die volgorde) - RTLZ
Toekomst van Werk - WRR 
Nationale Onderwijsgids: kansen van robotisering in het MBO