Duurzame inzetbaarheid was al belangrijk voor werknemers en werkgevers in het onderwijs, in het huidige coronatijdperk is het extra belangrijk de balans tussen werklast en draagkracht in de gaten te houden. Duurzame inzetbaarheid gaat erover dat medewerkers gezond en productief aan het werk kunnen, willen en mogen zijn en het plezier in hun werk behouden. Het coronavirus houdt Nederland in zijn greep. Om de verspreiding van het coronavirus te vertragen, heeft de overheid de scholen gesloten. Wat is er veranderd er in het werk van leraren? En wat is van belang om de balans tussen taakeisen en hulpbronnen in balans te houden?
Toename van werkdruk in onderwijs
We spreken van werkdruk als er een disbalans is tussen taakeisen (dat wat van een medewerker gevraagd wordt) en hulpbronnen (de mogelijkheden die een medewerker heeft om aan die vraag te voldoen). Het wordt ook echt als werkdruk ervaren als deze disbalans langer aanhoudt, de medewerker hier zelf niets aan kan veranderen en het ten koste gaat van de kwaliteit van het werk. In deze opvatting is werkdruk altijd negatief voor werknemer én werkgever, het gaat immers ten koste van de kwaliteit van het werk. Uit eerder onderzoek is al naar voren gekomen dat leerkrachten in toenemende mate een hoge werkdruk ervaren in het onderwijs, vooral in het PO1. Werkdruk kan leiden tot emotionele uitputting, vervreemding en minder zelfvertrouwen. Dit heeft ook gevolgen voor de kwaliteit van het onderwijs2. Bij leraren leidt het tot meer gebruik van disciplinerende maatregelen, en minder aandacht voor de sociaal emotionele vaardigheden van leerlingen. Leraren die zich emotioneel uitgeput voelen, hebben meer moeite met klassenmanagement en het creëren van een rustige en gestructureerde leeromgeving, wat ook effect heeft op de leerresultaten van leerlingen.
Veranderingen in coronatijd
Sinds de invoering van de coronamaatregelingen is er veel veranderd in het onderwijs. De leraren hebben de taak gekregen op afstand het onderwijs te verzorgen, dat betekent een ingrijpende verandering in de manier waarop les wordt gegeven. Er wordt veel gevraagd van de inventiviteit van leerkrachten en in een aantal opzichten lijkt de werkdruk van leerkrachten toe te zijn genomen door het afstandsonderwijs. Nieuwe digitale methoden en de techniek die het niet altijd doet. Ook hebben leerkrachten zorgen over kinderen waar geen contact mee is. In het primair en voortgezet onderwijs is de hulp van ouders voor het begeleiden van kinderen hard nodig. Van leerkrachten wordt nu ook gevraagd dat ze oog hebben voor de behoeften van de ouders. De ouders willen graag weten wat er van hen wordt verwacht en hoe zij thuis les kunnen geven De coronacrisis zet dus veel onder druk.
Toenemende eisen, maar misschien ook extra hulpbronnen?
De coronacrisis zet deze balans onder druk doordat er nu sprake is van een zwaardere draaglast vanwege de toegenomen werkdruk en/of de veranderde privéomstandigheden, bijvoorbeeld als je kinderen thuis hebt of als je mantelzorgtaken hebt. Maar daar staat tegenover dat de draagkracht nu ook kan zijn toegenomen, door de onderlinge samenhorigheid, de kansen om nieuwe digitale technieken te leren, de mogelijkheid om dingen meer zelf te regelen. Met als gevolg dat de eisen die nu gesteld worden, niet groter hoeven te zijn dan wat iemand aankan. Dit vraagt echter wel wat van de scholen.
Zuinig omspringen met persoonlijke hulpbronnen
Juist nu geldt dat duurzame inzetbaarheid van het onderwijspersoneel belangrijk is en dat er aandacht moet zijn voor een goede balans in werk. Duurzame inzetbaarheid gaat over hoe je zuinig omspringt met je eigen schaarse hulpbronnen zoals gezondheid, vakbekwaamheid en motivatie in relatie tot wat het werk vraagt en biedt, opdat deze een lange(re) houdbaarheidsdatum hebben. Met gezonde, gemotiveerde en vakbekwame leraren zijn scholen beter in staat kwalitatief goed onderwijs te geven. We spreken echter niet over inzetbaarheid, maar over duurzame inzetbaarheid: gezond, productief en met plezier het huidige én toekomstige werk kunnen en willen blijven uitvoeren. Want het gaat niet alleen over het nu, maar vooral over later. Om het werk lang vol te houden is een goede balans van belang, juist in het onderwijs. Want je kan niet ‘een beetje lesgeven’.
De focus ligt bij scholen vaak vooral op het verhogen en bewaken van de kwaliteit van onderwijs, terwijl er óók oog moet zijn voor de condities waarin medewerkers in het onderwijs hun werk doen.
Gezondheid, vakbekwaamheid en motivatie als hulpbronnen
Mijn beeld van de onderwijssector is dat het personeelsbeleid eerder reactief dan proactief is. Terwijl nu niet alleen curatief, maar juist preventief en amplitie-gericht beleid nodig is. Amplitie, is afkomstig van het Latijnse woord amplio, wat je kan vertalen met versterken. Beleid dat uitgaat van amplitie wil niet zozeer gezondheidsklachten behandelen of voorkomen maar welbevinden en gezondheid juist versterken. Denk daarbij aan beleid dat werknemers stimuleert hun eigen hulpbronnen (zoals gezondheid, vakbekwaamheid en motivatie) te versterken, bijvoorbeeld door een lerarenbeurs aanvragen te vragen om een masteropleiding te volgen. Maar het kan ook beleid zijn waaruit blijkt dat de school als werkgever een actieve bijdrage hieraan levert, bijvoorbeeld door te investeren in opleidingen, of door taakverbreding, taakverrijking of inwerktrajecten. De focus ligt bij scholen vaak vooral op het verhogen en bewaken van de kwaliteit van onderwijs, terwijl er óók oog moet zijn voor de condities waarin medewerkers in het onderwijs hun werk doen. Dan heb je het dus over de structuur en cultuur in de organisatie. Over samen met en van elkaar leren op de werkplek kan bijdragen aan vakkennis en werkmotivatie. Dat vraagt binnen de school om een dialoog over onderwerpen als persoonlijke en professionele ontwikkeling, samenwerking in het team, takenbeleid en loopbaanlijnen zodat medewerkers zich kunnen specialiseren of juist kunnen verbreden.
Meer zelfsturing en autonomie
In mijn boekje ‘Een leven lang vitaal in het onderwijs’ ga ik in op de context waarin medewerkers werken. Ik geef voorbeelden van beleid die bijdragen aan duurzame inzetbaarheid. Ook sta ik stil bij andere vormen van organiseren zoals zelfsturing en het werken met zelfsturende teams. Onderzoek leert ons dat mensen met meer energie en motivatie werken als ze autonomie hebben. Als je het werk zo organiseert dat mensen meer ruimte hebben en samen over meer dingen kunnen beslissen, dan geeft dat mensen lucht. Het is niet alleen de werknemer die moet veranderen en professioneler, gezonder en gemotiveerder moet worden. Het is ook de taak van de werkgever om voor goede werkomstandigheden te zorgen. Je kunt als medewerker niet steeds harder en beter.
Onderwijs kan alleen een vitaal beroep blijven dankzij vitale leerkrachten
Onderwijs is een heel mooi vak. Een vitaal vak noemen we het nu zelfs. Een beroep waarin mensen echt van betekenis kunnen zijn. Laten we er voor zorgen dat onze leerkrachten hun werk met plezier kunnen blijven doen. Bespreek met elkaar welke veranderingen nodig zijn als de scholen weer open gaan om het werk op een veilige manier te kunnen doen. Vraag regelmatig hoe het gaat en vraag én geef aandacht aan duurzame inzetbaarheid. Als een gezamenlijke verantwoordelijkheid van leidinggevenden, HR, medezeggenschap en de medewerker zelf. Ook na de coronacrisis.
Voor meer informatie over het boek van Tinka van Vuuren:
Tinka van Vuuren (2019). Een leven lang vitaal in het onderwijs. Huizen: Uitgeverij Pica. ISBN 9789492525796. https://www.uitgeverijpica.nl/titels/onderwijs/een-leven-lang-vitaal-in-...
- Voor meer informatie over werkdruk in het onderwijs: https://www.rijksoverheid.nl/ministeries/ministerie-van-onderwijs-cultuu...
- Informatie over de invloed van stress en burn-out van leerkrachten op gedrag, gezondheid en leerprestaties van leerlingen: https://www.nro.nl/wp-content/uploads/2017/06/175-Antwoord-Stress.pdf
- Infographic over werkbeleving van leraren in Nederland met internationale vergelijking: https://www.rijksoverheid.nl/binaries/rijksoverheid/documenten/publicati...
- Uit onderzoek van DUO Onderwijsonderzoek & advies blijkt dat de werkdruk sinds de invoering van Passend onderwijs is toegenomen: https://www.duo-onderwijsonderzoek.nl/wp-content/uploads/2017/09/Rapport...
Oplossingen:
- Dit is wat je aan werkdruk kan doen: https://www.tno.nl/media/2505/tno_werkdruk_wegwijzer.pdf
- Informatie voor scholen die werkdruk willen verminderen: https://www.platformwerkdrukpo.nl/
- Het WERKDRUKKOMPAS https://www.werkdrukkompas.nl/ helpt je om de signalen duidelijk aan de werkgever over te brengen. Na beoordeling van 21 stellingen krijg je een top-7 van knelpunten. Het biedt aanknopingspunten voor een gesprek met de leidinggevende.
- De koerskaart Duurzame Inzetbaarheid https://www.arboportaal.nl/campagnes/duurzame-inzetbaarheid/documenten/p... kan het gesprek in teams over duurzame inzetbaarheid faciliteren.
