Nu brede welvaart steeds meer als graadmeter wordt gezien voor vooruitgang is het tijd om uitgebreider stil te staan bij de begrippen nuttig werk/werken in het algemeen belang. Arbeidseconoom Ronald Dekker, gasthoofdredacteur van het jaarlijkse NSvP-themanummer van het Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken, hoopt dat de kennis hierover verdiept - bijvoorbeeld over de rol van technologie, industriepolitiek en de rol van het onderwijs bij toekomstig nuttige banen.
Wat is nuttig werk? Dat is niet voor iedereen hetzelfde. Ronald Dekker, die zich als wetenschapper bezighoudt met de arbeidsmarkt en hoe die beter kan werken, legt het met een eenvoudig voorbeeld uit: “Als ik iemand de straat zie vegen, vind ik dat nuttig werk. Maar het is wel subjectief. En als ik zie dat het de volgende dag weer vies is, vind ik het misschien toch geen nuttig werk meer. Het is dus ook een momentopname.” Dat maakt de term lastig te gebruiken voor onderzoek of beleid.
Werken in het algemeen belang dan. Dat is meer bezien vanuit het collectief: wat vinden we met z'n allen zinvol en belangrijk werk voor onze samenleving? Deze term biedt meer houvast voor onderzoek en beleid, al is het natuurlijk nog altijd subjectief welk werk het algemeen belang dient. “Werk in school en ziekenhuis wordt grosso modo beschouwd als belangrijk voor de publieke zaak, het zijn sectoren waarin overigens nu juist een enorm tekort is. Bezorging van pakketjes door het hele land of flitsbezorging worden minder beschouwd als zinvol voor de maatschappij”, geeft Dekker aan. Een term die we in dit verband vaker horen zijn bullshitjobs, waarmee banen worden bedoeld waarvan de werknemer zélf vindt dat die maatschappelijk zinloos zijn. “Wat moeten we denken van banen op de Zuidas waarin je financiële trucs uithaalt om bedrijven zo weinig mogelijk belasting te laten betalen? Er zijn ook banen waarin het spanningsveld tussen individuele beleving en maatschappelijk belang naar voren komt, denk dan aan een trotse en kundige medewerker van Tata Steel bijvoorbeeld.”
Burger, overheid en markt
Voor het themanummer van het Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken (TvA) gebruikt Dekker, momenteel als onderzoeker werkzaam bij TNO, de term ‘werken tot nut van het algemeen’. “Toen ik op internet zocht op deze term, kwam ik al gauw op de Maatschappij tot Nut van het Algemeen die in de achttiende eeuw individuele en maatschappelijke ontplooiing stimuleerde en onderwijs en cultuur toegankelijk wilde maken voor iedereen.”
Sindsdien hebben overheidsorganisaties, door de overheid betaalde organisaties en het democratiseringsproces voor veel verandering gezorgd op het gebied van werken in algemeen belang, maar de laatste dertig á veertig jaar wordt veel aan de markt overgelaten. “Vanuit de marktwerking geredeneerd zijn sommige ontwikkelingen logisch, er wordt geld mee verdiend. Maar als er te weinig handen aan het bed zijn en te weinig leerkrachten voor de klas, zou je dan als overheid kunnen of moeten sturen?", vraagt Dekker zich af.
Het hervormen van de economische structuur zou volgens Dekker een goed idee zijn.
Brede welvaart
De term brede welvaart is hierbij van belang. “Vanaf de jaren vijftig, zestig is economische groei de enige maatstaf om te kijken naar vooruitgang. Maar er spelen heel veel andere factoren een belangrijke rol, zoals een gezonde leefomgeving en sociale cohesie. Het gaat eigenlijk om alles wat mensen van waarde vinden. Vrije tijd, mantelzorg, helpen op school, noem maar op, zijn niet te onderschatten vormen van waardecreatie. Die dragen bij aan het algemeen belang maar worden niet gezien als we alleen naar het economisch construct kijken.” De term brede welvaart is intussen wel meer ingebed in beleid, maar zit volgens Dekker zeker niet overal tussen de oren.
Vragen
Draagt al het werk bij aan economische groei en brede welvaart?, is een vraag in de in de call for papers voor het themanummer wordt gesteld. “En wanneer vrije tijd ook bijdraagt aan de brede welvaart, omdat vrije tijd en deeltijdwerk voor individuen van waarde is, is het dan wel zo nuttig om te blijven streven naar steeds grotere arbeidsparticipatie? Betaald werk heeft aan de andere ook nut als vorm van maatschappelijke participatie die bijdraagt aan bestaanszekerheid (inkomen). Vanuit dat ‘nut’ is het (beleidsmatig) vergroten van de arbeidsdeelname weer wel logisch.”
Gezien vanuit het collectief: wat vinden we met z'n allen zinvol en belangrijk werk voor onze samenleving?
De NSvP en TvA hopen dat wetenschappelijke bijdragen voor het tijdschrift inzoomen op nieuwe vormen van ‘matching’ op de arbeidsmarkt die bijdragen aan meer nuttig werk. En op de vraag hoe een meer inclusieve arbeidsmarkt bij kan dragen aan ‘nuttig werk’ voor iedereen, waarbij “we nadrukkelijk op zoek zijn naar andere (beleids)interventies dan de gebruikelijke financiële prikkels.” Een belangrijke vraag is ook hoe arbeidsorganisatie tot hun vraag naar arbeid komen tegen de achtergrond van digitalisering/robotisering/AI. “Technologie verandert de arbeidsmarkt al sinds de industriële revolutie”, aldus Dekker. “Je zou je kunnen indenken dat technologie zoals AI nuttige maar saaie of gevaarlijke taken zou kunnen overnemen, zoals het schoonmaken van het ruim van een tanker met chemische lading.”
Industriepolitiek
De Nederlandse overheid is ontwend om industriepolitiek toe te passen, terwijl sturing door het hervormen van de economische structuur volgens Dekker, die als arbeidseconoom wetenschappelijk analyses doet maar ook een persoonlijke overtuiging heeft, een goed idee zou zijn. Industriepolitiek staat volgens hem in een kwaad daglicht omdat jaren geleden de scheepsbouw met veel geld overeind gehouden moest worden. “Wil je staalproductie in Nederland houden terwijl er veel nadelige gevolgen zijn voor de omgeving? Of kun je het alleen toestaan met groen waterstof? En wat doen we met glastuinbouw in het Westland, waar nauwelijks menskracht voor te krijgen is? Het zijn vragen die ik opwerp, vragen waar we als samenleving over na moeten denken. In het kader van brede welvaart en ook nu de arbeidskrapte echt urgent is. Nederland is een klein land, ook daarom moeten we keuzes maken. Ik hoop dat de discussie over werken in het algemeen belang zich de komende tijd verdiept en dat we deze met wetenschappelijke inzichten op een hoger plan kunnen tillen.”
Het themanummer van het Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken, waarvan Ronald Dekker de gasthoofdredacteur is, verschijnt in december 2023.
