"Als je haar maar goed zit!” is een gevleugelde uitspraak. Maar wat is goed en wie bepaalt dat? Janice Odijk deed onderzoek naar de invloed van een natuurlijke Afrikaanse haarstijl, omdat zij zelf een Kaapverdiaanse achtergrond heeft en al haar hele leven worstelt met het “natural hair-dilemma”. Afros, dreadlocks of vlechtjes zijn de meest gangbare haarstijlen voor mensen met natuurlijk kroeshaar, maar deze hebben in Europese cultuur een negatieve associatie: het is niet mooi, niet professioneel, of wordt geassocieerd met Rastafari en blowen. “Dit maakt het vooral lastig in werksituaties: Je wilt je authentieke zelf kunnen zijn en tegelijkertijd een professionele indruk achterlaten, maar het één lijkt het ander dan uit te sluiten”, aldus Janice. Met het onderzoek wil zij de bewustwording rond dit thema vergroten en laten zien dat onbewuste bias een rol speelt bij concepten als geschiktheid en professionaliteit. Zij hoopt dat er meer vrouwen hun identiteit naar voren kunnen laten komen in hun haardracht, zonder daar negatief op beoordeeld te worden.
Meerdere assen van ongelijkheid
Het onderwerp is tot nu toe weinig onderzocht, terwijl het een thema is dat onder veel vrouwen met een Afrikaanse afkomst speelt. Janice wilde kijken wat het effect is van het dragen van een natuurlijke Afrikaanse haarstijl op beeldvorming bij sollicitaties. Zij keek daarbij naar de verschillen tussen mannen en vrouwen en koos voor perspectief van intersectionaliteit. Daarbij wordt ervan uitgegaan dat mensen discriminatie ervaren op een groot aantal verschillende factoren. En dat er connecties (kruispunten) zijn als de verschillende assen waarlangs ongelijkheid plaatsvindt elkaar snijden. Een ander centraal uitgangspunt van intersectionaliteit is dat discriminatie en racisme diepgeworteld zit in sociale-maatschappelijke en/of institutionele structuren (denk aan politiek, recht, media, economie, arbeidsmarkt) en dat het daarom belangrijk is om die sociale context mee te nemen (‘bloot te leggen’) bij het analyseren van discriminatie. De norm “professionaliteit” - voor werkgevers een belangrijk criterium om te bepalen of iemand wel of niet geschikt is voor een baan - is een voorbeeld van zo’n structureel aspect van de sociale context waarbinnen, in dit geval, haar-discriminatie makkelijk kan optreden.
Janice verwachtte dat intersecties ook voor het thema haardracht gevolgen zou hebben; dat wil zeggen dat het vrouw-zijn en het hebben van een afwijkend haartype elkaar versterken. Voor vrouwen is het uiterlijk doorgaans meer van belang dan voor mannen. Veel vrouwen met een Afrikaanse afkomst kiezen bovendien voor stijl haar, extensies of een pruik. Janice verwachtte dan ook dat vooral vrouwen extremere nadelen zouden ondervinden als zij kiezen voor een Afrikaans haartype.
Vrouwen meer in het nadeel dan mannen
Uit het onderzoek bleek inderdaad dat vrouwen die hun natuurlijke Afrikaanse haardracht dragen minder professioneel en minder geschikt werden gevonden voor een bepaalde baan dan donkere vrouwen met stijl haar. Bij mannen is het haar doorgaans kort en koos zij voor verschil tussen donkere mannen met kort/conventioneel haar en mannen met dreadlocks. Uit het onderzoek bleek dat mannen met dreadlocks wel als minder professioneel werden beschouwd, maar niet als minder geschikt. Bij vrouwen bleek dat er een verband is tussen Afrikaans haar met de perceptie dat de kandidaat minder geschiktheid is en minder professioneel, én dat er bovendien een interactie-effect optreedt: minder professioneel medieert ook met minder geschikt. Bij mannen is dat niet zo.
Een werkgever vraagt ook niet om je sproeten af te dekken met foundation om er meer representatief uit te zien.
Natural Hair Community
Voor vrouwen betekent dit dat zij aan discriminatie kunnen ontkomen door hun haartype aan te passen. Maar het houdt het vooroordeel in stand en maakt de druk om aan te passen ook groter. De laatste decennia is er een beweging in opkomst die aandacht vraagt voor dit probleem: een “natural hair community” waarin vrouwen elkaar motiveren om de overstap te maken van chemisch stijl, naar natuurlijk kroes. “Er is geen reden waarom het niet professioneel zou zijn. Een werkgever vraagt ook niet om je sproeten af te dekken met foundation om er meer representatief uit te zien. Daarnaast zijn veel gebruikte middelen ook erg ongezond”, argumenteert Janice. Haar is vanuit de Afrikaanse cultuur altijd belangrijk geweest voor identiteit: het maakte duidelijk uit welke stam je kwam, in wat voor levensfase je zat. Bovendien laat je je haar alleen doen door mensen die dicht bij je staan; het is heel persoonlijk. Ook vandaag de dag betekent haar en haardracht veel voor de persoon en haar identiteit. Dat maakt het extra schrijnend om steeds kritisch beoordeeld te worden op je haardracht of een deel van je identiteit weg te moeten houden.
Gevolgen voor beleid
Intersectionaliteit is belangrijk om mee te wegen in beleid. Er wordt vaak gedacht dat discriminatie samenhangt met huidskleur en dus ééndimensionaal is: je bent donker/ je bent Marokkaans. Maar haar speelt daarbij óók een rol: je bent vrouw, je bent donker én je hebt Afrikaans haartype. Daardoor kunnen verschillende aspecten waarop gediscrimineerd wordt elkaar versterken: je bent én zwart én vrouw én je haardracht voldoet niet aan de conventies. Janice: “Het blijkt dat het echt aan het haartype ligt, want Europese vrouwen met krullend haar worden niet gediscrimineerd”.
Janice wil graag bewustzijn voor deze vorm van discriminatie laten toenemen door duidelijk te maken wat het voor een donker persoon betekent om niet je natuurlijke haardracht te mogen dragen. “Je wordt afgewezen op iets dat een belangrijk onderdeel is van je identiteit”. Er zijn veel organisaties die het belang zien van diversiteit, zowel vanuit het organisatiebelang, als vanwege ethische principes. Desondanks lukt het veel organisaties niet om diverser te worden. Hier is verandering in te brengen door aan te kaarten hoe naar het concept “professionaliteit” wordt gekeken en welke onbewuste normen daarin een rol spelen. Met haar scriptie wil zij het debat hierover aangaan: “Maak dit begrip cultureel neutraal!”.
Meer weten over dit onderwerp? Sonia Sjollema (NSvP) sprak met Janice Odijk:
Janice Odijk won in 2021 de 2e prijs van de David van Lennep Scriptieprijs met haar afstudeerscriptie over Natural Hair Bias against Black Minorities, dat zij schreef in het kader van haar studie Work & Organisational Psychology aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Momenteel is zij werkzaam als onderzoeker aan de Erasmus School of Social and Behavioural Sciences.
